Panchkarma

रक्तमोक्षण म्हणजे अशुद्ध रक्त शरीराबाहेर काढण्याची प्रक्रिया. शिरांना छेद देऊन त्यातून दूषित रक्त बाहेर काढले जाते. याला सिरावेध असे म्हणतात. सिरावेधाखेरीज जळवा, तुंबड्या किंवा गायीच्या शिंगाच्या साहाय्याने देखील रक्तमोक्षण केले जाते.

 

रक्तमोक्षण हा एक शोधन उपचार आहे. जसे वातासाठी बस्ती, पित्तासाठी विरेचन आणि कफासाठी वमन हे शोधन उपाय सांगितले आहेत, त्याचप्रमाणे जेव्हा हे दोष रक्तात जाऊन रक्ताचे विकार निर्माण करतात तेव्हा रक्तमोक्षण करून दूषित रक्त बाहेर काढले जाते. पित्त आणि रक्त हे एकमेकांच्या आश्रयाने राहतात, म्हणूनच रक्तमोक्षण प्रामुख्याने पित्तप्रधान आजारांमध्ये उपयुक्त ठरते.

 

शास्त्र सांगते की – रोगावर शीत, उष्ण, स्निग्ध, रुक्ष असे उपाय करूनही जर रोग बरा होत नसेल, तर रक्तमोक्षण करावे. रक्तमोक्षणाच्या वेळी प्रथम अशुद्ध रक्त वाहते, कारण शरीराची प्रवृत्ती अशी आहे की ते आधी अहितकारक व नको असलेले घटक बाहेर टाकते. रक्त शरीराबाहेर काढताच, शरीरात नवे व शुद्ध रक्त तयार होण्याची प्रक्रिया जोरात सुरू होते. साधारण ४८ तासांत गमावलेले रक्त भरून निघते. रक्तमोक्षणामुळे रक्ताचा चिकटपणा, सांद्रता कमी होते.

 

रानडुक्कर जेव्हा मत्त होते तेव्हा धारदार दगडांवर अंग घासून चिरे पाडते व रक्त वाहू देते, त्याने ते शांत होते – याचा उल्लेख आयुर्वेदात आलेला आहे.

 

स्वस्थ व्यक्तींनाही शरद ऋतूमध्ये रक्तमोक्षण करायला सांगितले आहे. कारण वर्षाऋतूत पित्त साचू लागते आणि शरद ऋतूत उन्हामुळे त्याचा प्रकोप होऊन रक्त दूषित होते. याच्या उपशमनासाठी कडू औषधांनी तयार केलेली तुपे, विरेचन औषधे व रक्तमोक्षण उपयुक्त ठरतात.

 

रक्तदूष्टी निर्माण करणारे कारणे

 

अति उष्ण, तीक्ष्ण, आंबट, खारट, तिखट पदार्थ; कुळीथ, उडीद, तीळ, बिघडलेले मद्य, दही, खराब अन्न खाणे; जेवणानंतर लगेच झोपणे; दिवसा झोपणे; उन्हात जास्त फिरणे; चिडचिड, राग, शोक, भय – या सर्व गोष्टींमुळे रक्त दूषित होते.

 

यामुळे त्वचाविकार, कुष्ठ, प्लीहा वाढणे, अंगावर फोड येणे, वारंवार तोंड येणे, कावीळ, खाज, मूळव्याध, तोंडावर पुळ्या येणे, सांधेदुखी, यकृतविकार, डोळ्यांचे विकार, चक्कर, उच्च रक्तदाब, गळवे, नाक–डोळे–हिरड्या–मल–मूत्रावाटे रक्त पडणे, अर्धशिशी, डोकेदुखी इत्यादी अनेक आजार होऊ शकतात.

 

रक्तमोक्षण कधी करू नये?

 

ज्यांच्या शरीरावर सर्वत्र सूज आहे, जे अत्यंत थकलेले आहेत, गर्भवती स्त्रिया – यांना रक्तमोक्षण करू नये.

 

रक्तमोक्षणाचा काल

 

मुख्यतः शरद ऋतूत रक्तमोक्षण करावे. अन्यथा फार थंडी किंवा फार ऊन नसलेल्या दिवसांत – ग्रीष्म ऋतूत थंड वेळेस किंवा हेमंत ऋतूत दुपारी करावे.

 

​

रक्तमोक्षणाचे प्रकार

 

1. शस्त्रक्रियेद्वारे रक्तमोक्षण

 

प्रच्छान – त्वचेवर चिरे पाडून रक्त काढणे

 

सिरावेध – शिरेत छेद देऊन रक्त काढणे

 

 

 

2. शस्त्रविरहित रक्तमोक्षण

 

जळुकावचरण – जळवा लावून रक्त शोषणे

 

शृंगावचरण – गायीचे शिंग लावून रक्त काढणे

 

अलाबूवचरण – तुंबड्या लावून रक्त काढणे

 

घटीयंत्र – पोकळ भांड्याच्या साहाय्याने रक्त शोषणे

 

 

  संपूर्ण शरीरातील रक्त दूषित असल्यास सिरावेध करतात. स्थानिक रक्तदूष्टीसाठी जळवा लावतात. त्वचेतील सुप्त रक्तदूष्टीसाठी शिंग किंवा तुंबड्या, तर एका जागी जमलेल्या रक्तासाठी प्रच्छानकर्म करतात.

 

कफदूष्टी – तुंबड्या

पित्तदूष्टी – जळवा

वातदूष्टी – शिंग

 

 

तुंबी (कद्दू) कडू–तिखट व रुक्ष गुणांची असल्यामुळे कफदूष्टीत उपयुक्त. जळवा शीत व मधुर गुणांच्या असल्यामुळे पित्तदूष्टीत आणि विशेषतः सुकुमार रुग्णांत उपयुक्त. शिंग हे स्निग्ध, मधुर, उष्ण गुणांचे असल्यामुळे वातदूष्टीत उपयुक्त.

​

रक्तमोक्षणाची प्रत्यक्ष प्रक्रिया

 

पूर्वकर्म – रुग्ण रक्तमोक्षणास योग्य आहे का, कोणत्या पद्धतीने करावे, हे त्याच्या शक्तीप्रमाणे ठरवावे.

 

रक्तमोक्षणापूर्वी रुग्णाला पेज, सूप, कढण किंवा दह्याची लस्सी द्यावी.

 

रुग्णाला बसवून किंवा झोपवून सूईने शिरेचा वेध घेतला जातो.

 

 

जळवा वापरण्याची पद्धत

 

एखाद्या ठरावीक भागाचे रक्त काढण्यासाठी जळवा वापरतात.

 

तारुण्य पिटिका, सांध्याची सूज, चाई पडणे, त्वचाविकार, मुका मार, गळू, ठणका असलेले भाग – अशा ठिकाणी जळवा लावतात.

 

जळू पाण्यात राहणारी अळी असून एका बाजूने चिकटते आणि दुसऱ्या बाजूने चावून रक्त शोषते. प्रत्यक्षात फारच कमी वेदना होतात, त्यामुळे बालक व सुकुमार रुग्णांतही सहज वापरता येतात.

 

जळवा चावल्यावर Y आकाराचा लहानसा वण तयार होतो, जो काही दिवसांनी नाहीसा होतो.

 

 

जळवा वापरल्यानंतर –

 

त्यांना हळदीच्या पाण्यात ठेवून प्यायलेले रक्त बाहेर काढावे, अन्यथा त्या मरतात.

 

एकदा वापरलेली जळू ७–१० दिवसांनी पुन्हा वापरता येते.

 

वापरण्यापूर्वी ३०–४५ मिनिटे हळदीच्या पाण्यात ठेवल्यास त्या तरतरीत होतात.

 

जळवांच्या लाळेत हिरुडीन नावाचे रक्त गोठू न देणारे द्रव्य असते. त्यामुळे त्या आपोआप सुटतात. गरज असल्यास मीठ किंवा हळद तोंडाशी लावून सुटवता येतात.

​

रक्तमोक्षणानंतरची आहार–विहार काळजी

 

हलका, स्निग्ध, वातशामक आहार – पेज, सूप, कढण.

 

खूप थंड, खूप गरम किंवा जड पदार्थ टाळावेत.

 

रक्तवर्धक आहार घ्यावा.

 

राग, चिडचिड, दिवसा झोप, रात्री जागरण, श्रम, मैथुन, उन्हात फिरणे टाळावे.

 

आगीजवळ काम करू नये.

​

निष्कर्ष

 

रक्तमोक्षण हा अत्यंत गुणकारी, सोपा, लवकर आटोपणारा आणि तत्काळ परिणाम देणारा शोधन उपचार आहे. म्हणूनच आयुर्वेदात त्याला ‘अर्धचिकित्सा’ म्हटले आहे. सांधेदुखी, तीव्र डोकेदुखी यांसारख्या अनेक आजारांमध्ये तो प्रभावी ठरतो.